![El español de América](https://simehbucket.s3.amazonaws.com/images/7a665c7977e7b9df2eee119f350a46d6-medium.jpg)
El Español de América, de Miguel Ángel Quesada Pacheco, es un libro de texto que aborda las variaciones fonéticas, morfosintácticas, léxicas y dialectales de la lengua española hablada en América, en el cual se condensan, desde una perspectiva novedosa y sistemática los últimos estudios sobre la materia, sin dejar de lado aspectos históricos referentes a la implantación del castellano en el Nuevo Mundo.
XVI-XVIII):
hacia un concepto de español americano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Testimonios . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16
Obras lexicográficas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Segunda etapa (siglo XIX): unidad o diferenciación . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Tercera etapa (siglo XX): el español americano visto por los lingüistas . 36
II. Teorías sobre los orígenes del español americano
La teoría del sustrato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
La teoría poligenética . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
La teoría de la hidalguización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
La teoría andalucista . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Teoría de la koineización y la estandarización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Teoría de la semicriollización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
III. El acento y la entonación
El acento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
La esdrujulización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
La agudización . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
La entonación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
¿Influjo indígena en los suprasegmentales del español americano? . . . . 61
IV. Fonética y fonología
Los fonemas vocálicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
Alternancias vocálicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
c1.indd 7 10/25/10 10:54 AM
8 Miguel Ángel Quesada Pacheco
Cambios en las vocales tónicas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
Cambios en las vocales átonas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Debilitamientos vocálicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
Nasalización vocálica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Alargamientos vocálicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
La [-e] paragógica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
Cambios en el timbre de las vocales medias finales /e/ y /o/ . . . . . . . . 69
Los grupos vocálicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Los fonemas consonánticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Las oclusivas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Las fricativas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
El fonema /f/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
El fonema /s/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
El fonema /J/ y el yeísmo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
El fonema /x/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
El antiguo fonema /h/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Las africadas. El fonema /tS/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Las nasales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
Las líquidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Las laterales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
El fonema /l/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
El fonema /¥/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Las vibrantes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
El fonema /|/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
El fonema /r/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
Las secuencias /t|/ y /d|/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Neutralización de líquidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
V. Morfosintaxis
Morfología nominal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
El artículo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
El género . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
El número . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
El adjetivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
El pronombre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Ustedes por vosotros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
c1.indd 8 10/25/10 10:54 AM
El Español de América 9
El pronombre de primera persona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
El tratamiento. Usos de tú, vos y usted . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Generalidades e historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Tuteo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Voseo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Ustedeo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Alternancias y convergencias pronominales . . . . . . . . . . . . . . 109
Fórmulas de tratamiento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
El pronombre átono . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Las preposiciones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
de . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
desde y hasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
en . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
entre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
para . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Los relativos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
Morfología verbal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Usos verbales particulares . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Formas obsolescentes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Verbos pronominales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
Haber, hacer, ser y estar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
-nos por -mos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
El modo indicativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Pretéritos perfectos simple y compuesto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Futuro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
Pluscuamperfecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
El modo subjuntivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Cambios de subjuntivo a indicativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
Pretérito imperfecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Futuro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
El modo imperativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
El período condicional . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
Formas no verbales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
Otros usos morfosintácticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
c1.indd 9 10/25/10 10:54 AM
10 Miguel Ángel Quesada Pacheco
Inversiones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
El ser focalizador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
El adverbio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
VI. El léxico del español americano
Léxico según su origen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Léxico de base castellana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Denominaciones personales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Palabras referentes a la topografía y al clima . . . . . . . . . . . . . 134
Palabras relativas a la propiedad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Palabras referentes a las comidas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Palabras referentes a la flora y a la fauna . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Marinerismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Voces de dialectos y lenguas peninsulares . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Léxico de base indígena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Lenguas antillanas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
Azteca o náhuatl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Quechua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
Guaraní . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Araucano o mapuche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Lenguas chibchas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
Convivencia de voces de distintos orígenes . . . . . . . . . . . . . . . 146
Adaptación de los indigenismos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Léxico proveniente de otras lenguas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Lenguas africanas (afronegrismos o africanismos) . . . . . . . . . 147
Inglés (anglicismos) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Francés (galicismos) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Otros préstamos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Léxico según su composición morfosintáctica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Cambios por derivación . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Prefijos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
Sufijos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
Cambios por composición . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Léxico según su distribución geográfica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Léxico según su frecuencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Otros aspectos léxicos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
c1.indd 10 10/25/10 10:54 AM
El Español de América 11
Palabras tabú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Fraseología americana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Vocabulario técnico moderno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
VII. Zonas dialectales de América
Estudios macrodialectales . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Juan Ignacio de Armas y Céspedes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Max Leopold Wagner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Pedro Henríquez Ureña . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Ramón Menéndez Pidal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
Lincoln Canfield . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
José Pedro Rona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Melvyn Resnick . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Juan Zamora y Jorge Guitart . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Philippe Cahuzac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
José Joaquín Montes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Propuestas futuras . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Estudios por países . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Suroeste de los Estados Unidos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Cuba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
Puerto Rico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
República Dominicana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
México . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
América Central . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Colombia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Venezuela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Ecuador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Perú . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Bolivia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195
Uruguay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Argentina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
Chile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
VIII. Conclusiones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Notas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
Bibliografía . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Tipo ID | Nombre ID | Valor ID |
---|---|---|
Propio / Privado | Correo electrónico | Miguel.Pacheco@uib.no |
Nombre del premio | Año del premio | Premio o galardón | País del premio |
---|---|---|---|
Premio Nacional Aquileo J. Echeverría | 1997 | ---- | Costa Rica |
Premio Nacional Aquileo J. Echeverría | 2009 | ---- | Costa Rica |
Premio Magón | 2015 | ---- | Costa Rica |
Premio a la Investigación del Sindicato de Investigadores de Noruega | 2015 | ---- | Noruega |
Nació en San José, Costa Rica.
Es experto en lexicografía y dialectología.
Doctor en Filología románica, Filología germánica y Lingüística comparada, por la Universidad de Colonia, Alemania.
Recibió el Premio Nacional Aquileo J. Echeverría en el 2009; además, el Premio Magón de Cultura 2014 por sus aportes en el campo de la lingüística histórica, dialectología hispanoamericana y lenguas indígenas de Costa Rica.
Es miembro de la Academia de Geografía e Historia de Costa Rica y de la Academia Costarricense de la Lengua desde agosto del 2000.
Sus investigaciones sobre lingüística histórica, dialectología hispanoamericana y lenguas indígenas de Costa Rica gozan de amplia difusión y prestigio internacionales.
Ha escrito y publicado en revistas académicas especializadas numerosos estudios y artículos, y participado en numerosos congresos, simposios y foros, nacionales e internacionales.